હડપ્પાની એક મુલાકાત

આજે 28 માર્ચ 2010 એક આનંદદાયક દિવસ. સવારના 6:30 ની આસપાસ જીગ્નેશભાઇ, સોનુંભાઇ અને હું જયેશભાઇની બ્રાન્ડ ન્યુ Swiftમાં ગોઠવાઇ ગયા. અમારી સફર શરૂ થઇ અને એક બાજુ વાતનો શિલશિલો શરૂ થયો. ક્યાંક વળી સોનુંભાઇ પોતાના બોમ્બેના અનુભવો કહેતા ત્યારે ખરેખર ખૂબ જ મજા આવતી હતી. મને તો મનમાં થતું હતું કે આ માણસ તો ખરેખર પિકચરમાં આવતી સ્ટોરી જેવી જ રીયાલિટી અનુભવેલ વ્યકિત છે. જે હોય તે એમની વાતો સાંભળવાની ખરેખર મને મજા આવતી હતી. વાતો વાતોમાં તો અમે તારાપુર પહોંચી ગયા. હૉટલ પેરામાઉન્ટમાં અમારી બ્રાન્ડ ન્યુ Swift ઉભી રહી અને ચા નાસ્તો કર્યો. ગરમા ગરમ નાસ્તો કરવાની ખરેખર મજા આવી ગઇ. પાછા અમે સૌ Swift માં ગોઠવાઇ ગયા અને કોટ ગણેશ પહોંચ્યા. ત્યાં અમે સૌએ ગણપતિની વિશાળ પ્રતિમાનાં દર્શન કર્યા. મંદિરમાં રિનોવેશન કામકાજ ચાલું હતું. અમે પ્રતિમાનો ફોટો પણ ક્લિક કરી લિધો. જીગ્નેશભાઇ જાણતા હતા તેઓ મને લઇને સીધા જ આગળના ભાગમાં આવી ગયા. ત્યાં આપણી સામે જ કેળાની વેફર(ચિપ્સ) ને તળીને વેંચતા હતાં. આવી એકદમ ફ્રેશ વેફરનો ટેસ્ટ જ કંઇક અલગ જ હતો. ત્યાં ઉભા ઉભા થોડી ઘણી વેફર ખાધી અને ઘણી બધી પૅક કરાવી. મંદિરમાંથી અમે સૌએ લાડુનો પ્રસાદ લીધો અને ફરીથી અમે સૌ Swift માં ગોઠવાઇ ગયા. કોટ ગણેશથી અમે બુટ ભવાની ગયા. ત્યાં પણ મંદિરમાં રિનોવેશન કામ ચાલુ હતું. ત્યાં પણ અમે સરસ માતાજીના દર્શન કર્યા. થોડી ભીડ હતી પરંતુ અમે સરસ માતાજીના દર્શન કર્યા. ત્યાંથી અમે સૌ સીધા જ લોથલ પહોંચ્યા. અમદાવાદ જિલ્લાના ધોળકા તાલુકાના સરગવાડા ગામની પાસેની જગ્યા લોથલ કહેવાય છે. લોથલનો સાચો અર્થ મૃતકોની ભૂમી એવો થાય છે. ડૉ. એસ. આર. રાવ દ્વ્રરા 1955-62ના સમયગાળા દરમ્યાન આ સંશોધન હાથ ધરાયું અને આ અજાયબ વારસાની ગિફટ આપણને મળી. સૌથી અજાયબ વાત તો એ છે કે આ સમગ્ર મળી આવેલા અવસેસો ઇ.સ. પૂર્વે 2600- 1900 ના સમયના છે. દુનિયાની પુરનતમ સંસ્કૃતિઓમાંની આ એક સંસ્કૃતિ હતી. જેની વિશીષ્ટતા એ હતી કે ઇ.સ. પૂર્વેના આવા સમયગાળાની દુનિયાની કોઇ સંસ્કૃતિમાં ગટર યોજના ન હતી તે આ સંસ્કૃતિએ વિકસાવી હતી. દરેક મકાન કે દરેક રચના ના બહારના ભાગમાં ચોક્કસ ગટર યોજના હતી. જેને સરસ રીતે લેવલીંગ કરેલી હતી. ખરેખર આ યોજના જોતા તેઓ આપણા કરતા સુપિરિયર જ લાગે. ત્યાં કબ્રસ્તાન પણ હતું. સરસ કિલ્લેબંધી હતી. બાજુમાં એક 214 X 36 મી. નો ડૉકયાર્ડ પણ છે. જ્યાં ઘણું પાણી સંગ્રહી શકાય તેવું હતું. તેમાં જહાજો આવતા અને રિપેર પણ થતા તથા ત્યાંથી વિદેશ વેપાર પણ થતો. કારણ કે ત્યાંથી મળેલા કેટલાક અવશેષો એ વાતની સાબિતી પુરે છે. ડૉકયાર્ડમાં જળરાશીનું નિયંત્રણ બાજુમાં વહેતી નદીમાંથી થતું હતું. ચોક્કસ દિશામાંથી તેનું ઇનકમિંગ અને આઉટગોઇંગ હતું. તેના લેવલીંગની વાત જ્યારે જીગ્નેશભાઇએ સમજાવી ત્યારે આશ્ચર્યનો ઉદગાર જ નિકળી ગયો હતો. આ સમગ્ર સ્થળનો પરિચય મેળવ્યા પછી જ્યારે અમે મ્યુઝિયમ સૅક્સનમાં ગયા અને આ સંસ્કૃતિની રચના દર્શાવતું પિકચર જોયું ત્યારે ખરેખર મંત્રમુગ્ધ થઇ જવાય એમ હતું. અહિં એક મણકાની ફેકટરી પણ હતી. કેટલાક મણકા ત્યાં અવશેષ રૂપે જોવા મળે છે. જેમાં એકદમ નાના નાના જીણા જીણા મણકા જોઇને ખરેખર દંગ જ રહી જવાય એમ છે. લોથલ એક જમાનામાં વિકસીત પોર્ટ હતું. તેથી મ્યુઝિયમમાં જોવા મળતી મોટાભાગની વસ્તુઓ માત્રને માત્ર દરિયાઇ ચીજો અને પ્રાણીઓના હાડકાની જ હતી. તેઓ ચોક્ક્સ રીતે આકાર આપીને બંગડી પણ બનાવતા અને પોતાના બાળકોને રમવાના રમકડા પણ બનાવતા. પાણી ભરવાના અને અનાજ ભરવાના પાત્રો બનાવવાની કળા પણ તેઓ જાણતા હતાં. કયાંક ક્યાંક તાંબું અને કાંસું પણ વપરાયેલું જોવા મળે છે. જે વિદેશ વેપારની સાક્ષી પુરે છે. આ સમયના માનવ પાસે કેટલાક પ્રાણીઓ અને કેટલાક માણસની પ્રતિકૃતિ બનાવવાની પણ આવડત હ્તી તેના પુરાવા પણ જોવા મળે છે. સૌથી મહત્વની અને ન કલ્પી શકાય તેવી વાત તો એ હતી કે આ સમયના માનવો પાસે ચોક્ક્સ વજનની પધ્ધતિ પણ હતી. તેઓ વજનિયાં તરીકે અમુક પથ્થરોનો ઉપ્યોગ કરતાં હતાં. ત્યાં સાથે દફનાવેલ બે વ્યકિતઓના હાડપિંજર પણ હતાં. જે લગભગ સમગ્ર દુનિયામાં યુનિક છે. કારણ કે આવું એક પણ સિવિલાઇઝેશનમાંથી મળ્યું નથી. ખરેખર અમારા બધામાં આ સિવિલાઇઝેશનને જીગ્નેશભાઇ સૌથી વધારે માણી રહ્યા હતા. આ સમગ્ર નગર રચનામાં ચારથી પાંચ પ્રકારની ઇંટો વપરાઇ છે. ખરેખર આવી મજબૂત ઇંટોએ જ આવા અવશેષો બચાવ્યા છે એવું કહેવામાં કશી જ અતિશ્યોક્તિ નથી. બસ અમે આ બધુ જોઇને બહાર નિકળ્યા અને ત્યાં ઉભેલા બે ગાર્ડ સાથે એમ જ વાતો કરતા હતા ત્યાં વાત વાતમાં આવી સાઇટોની જાળવણી માટે ટિકિટ વધારવી જોઇએ એવી વાત આવી તો ત્યાંના માણસો બોલી ઉઠયાકે લોકોને આ પણ ભારે પડે છે. ફોરેઇનરોની 100 રુ. ની ટિકિટ પણ ડુપલીકેટ લાગે છે. આમની સાથે જ ખરેખર દિલથી જીગ્નેશભાઇ અને સોનું ભાઇએ પણ આ બાબત પર બળાપો કાઢી નાખ્યો. આ બધી વાતોની સાથે સાથે મારા મગજમાં તો લિફલટમાં લખેલું આર્કોલોજી ડિપાર્ટમેન્ટનું વાક્ય જ આવી જતુ હતુ કે “Our Nation is a cradle of ancient civilizations. Let us dedicate ourselves to preserve this great heritage.” ખરેખર ભારતમાં અમુક લોકો લોગો બનાવવામાં જ માહિર છે. પછી પાછળ કંઇ જ પડી હોતી નથી. થડીઘણી વાતો પછી અમે પાછા Swift માં બેસી ગયા. અને એક બાજુ ગરમી પોતાનો પારો ઉપર ચઢાવી રહી હતી. અત્યારે Swift ખરેખર સારી લાગતી હતી. કારણ કે ગરમી શું છે તેની કંઇ ખબર જ પડતી ન હતી. ફરીથી પેરામાઉન્ટ હોટલ આવી ગઇ. અને અમારો ભોજન સમારંભ શરૂ થઇ ગયો. બધાએ પેટ ભરીને ખાધુ અને ફરીથી અમે સૌ Swift માં ગોઠવાઇ ગયા. સમગ્ર સમય દરમ્યાન ઘણી વાતો થતી રહી અને જોત જોતામાં ગોત્રીનું તળાવ આવી ગયું. અને સોનુભાઇએ જયેશભાઇને કહ્યુ હશે કે આ તળાવ પુરીને અહીં એક મોટો બગીચો બનાવવાના છે. એ વાત જયેશભાઇને યાદ આવી અને અમને કહી અમારામાંથી કોઇએ કોમેન્ટ પસાર કરી કે આપણા છોકરા ના છોકરા ચોક્કસ રમવા આવશે. અને એક મોટું હાસ્ય સૌના મોઢા પર ફરી વળ્યું. આવી વાતો માં ને વાતોમાં અમે પાછા સ્વામીનારાયણ નગર જયેશભાઇના ઘરે પહોંચી ગયા. અમે સૌ પાછા પોત પોતાના ઘરે જવા નિકળ્યા અને રસ્તામાં ગરમી ખરેખર Swiftની ઠંડક યાદ કરાવતી હતી. પણ ખરેખર એક વિચાર મગજમાં કેડો છોડતો ન હતો કે મારા મગજમાં મેં ધારેલી ઓછામાં ઓછી ટિકિટ રૂ. 100 થી 150 હતી. તેની જગ્યા એ માત્ર રૂ.5 અને આની જાળવણી પણ એટલી જ જરૂરી છે. અહીંના ઓછા અવશેષો જોઇને મને તો ધોળાવિરા જોવાની ઇચ્છા ખરેખર વધી ગઇ છે. ફરીથી આવી જ રીતે કયારેક ઉપડી પડીશું.